Mundɛ́lɛ́
Mundɛ́lɛ́ to Mondɛ́lɛ́ (boyiké mindɛ́lɛ́) ezalí moto wa lomposo la mpɛ́mbɛ́. Mindele ezali lolenge ya kokabola bato ya mposo ndenge na ndenge oyo basalelaka mpo na kolobela bato ya Mpoto, to bato nyonso oyo bazalaki kofanda na mikili ya molunge na boumeli ya bankóto ya bambula.
Boyebisi ya bato lokola "Bato ya mpɛmbɛ" na kotalela langi ya mposo na bango ezalaki liboso ya likanisi oyo mpe mbala mosusu emonanaka na ethnographie ya Bagreke mpe ya Baloma mpe na mikanda mosusu ya kala to ya Moyen-Âge, kasi bato wana bazalaki na likanisi moko te ya loposo ya mpɛmbɛ to ya Mpoto mobimba. Liloba "moto ya mpɛmbɛ" to "moto ya mpɛmbɛ", oyo elimbolami na mposo na ye ya mpɛmbɛ mpe bizaleli mosusu ya nzoto na ye, ekɔtaki na minɔkɔ minene ya Mpoto na nsuka ya ekeke ya zomi na nsambo, ntango likanisi ya "moto ya mpɛmbɛ oyo azali na bomoko" endimamaki na Mpoto mobimba, na ntango ya boombo ya bikólo ndenge na ndenge mpe kozanga bokokani na makambo ya bomoi ya bato na mikili ya Mpoto. Bato ya mayele oyo bayekolaka makambo ya mposo bakesenisi likanisi ya sika na oyo ya kala, oyo ezalaki kolobela mingi nzoto na esika ya kolobela mposo. Liboso ya eleko ya sika, bato ya Mpoto moko te bazalaki komimona lokola "Bato ya mpɛmbɛ", kasi bazalaki nde kolimbola mposo na bango na kolanda bankɔkɔ na bango, ekólo na bango to ekólo na bango. 1] Bato ya mposo ya mpɛmbɛ bazali bato soki miliare 1.1 kino miliare 1.2 na kati ya bato koleka miliare 8 na mokili mobimba. Bato ya mayele oyo bayekolaka bizaleli ya bato mpe bato mosusu ya siansi, atako bandimaka ete bato ya bikólo ndenge na ndenge bakeseni na makambo ya bomoi, kasi batalelaka likanisi ya "mopanga ya mpɛmbɛ" oyo ekeseni na oyo ya bato mosusu lokola likanisi oyo euti na siansi te.
Ndenge bazalaki kolobela biloko na ntango ya kala
Makomi ya bokundi ya Baezipito ya kala (Bokonzi ya Sika) oyo eyebani na nkombo ya Mokanda ya bikuke, ekesenisi "bituluku minei" na molulu moko. Bazali bato ya Ezipito, bato ya Levant mpe bato ya Kanana to "Bato ya Azia", "Bato ya Nubie" mpe "Bato ya Libye ya mposo ya mpɛmbɛ". 3] Ba-Egyptiens bamonisami lokola bato ya mposo ya moindo koleka ba Levantines (bato ya Liban, Israël, Palestine mpe Jordanie ya lelo) mpe ba Libyens, kasi baleki ba Nubiens (Soudan ya lelo). Kopesa bato mosusu langi ya mpɛmbɛ mpe ya moindo na ndimbola ya malamu mpe ya mabe ebandaki na ntango ya kala mpenza na minɔkɔ mingi ya Indo-Europe, kasi bokeseni yango ezalaki te mpo na langi ya loposo. Na bantango mosusu, kobongwana na lingomba ezalaki kolimbolama na ndenge ya elilingi lokola mbongwana ya langi ya loposo. 4] Ndenge moko mpe, Rigveda esaleli krsna tvac "mposo ya moindo" lokola elilingi ya kozanga losambo. 5] Ba Egyptiens ya kala, ba Grecs ya Mycène mpe ba Minoens bazalaki kolakisa basi lokola bazali na loposo ya mpembe to ya mpembe, nzokande mibali bazalaki kolakisa bango lokola bazali na loposo ya moindo to ya mpembe. 6] Yango wana, mibali ya mposo ya mpɛmbɛ to ya mpɛmbɛ, leukochrōs (λευκόχρως, "moto ya mposo ya mpɛmbɛ") bakokaki kotalelama lokola bato ya bolɛmbu mpe ya basi na bakomi ya Grèce ya kala lokola Platon mpe Aristote. 7] Na kolanda Aristote "Baoyo mposo na bango ezali moindo mingi bazali bato ya bibangabanga: Baezipito mpe bato ya Etiopi bazali batatoli. Baoyo bazali na mposo ya mposo ya mpɛmbɛ bazali mpe bato ya bibangabanga: basi bazali batatoli. Langi ya mposo ya nzoto ya bato ya mpiko esengeli kozala na katikati ya mibale". 8] Ndenge moko mpe, Xénophon d'Athènes alobeli bakangami ya bitumba ya Perse lokola "bato ya mposo ya mpɛmbɛ mpo bazalaki ntango nyonso kozanga bilamba, mpe ya pɛtɛpɛtɛ mpe basalelaki yango te mpo bazalaki ntango nyonso kotambola na makalo" mpe alobi ete basoda ya Grèce bandimaki ete "etumba ekeseni te na kobunda na basi". 9][10] James H. Dee alobi ete "Bagrɛki bamibengaka te 'Bato ya mpɛmbɛ' to eloko mosusu mpo bazalaki na liloba moko te ya langi mpo na bango moko". 4] Langi ya mposo ya nzoto ya bato ezalaki na ntina te; eloko ya ntina ezali esika bazalaki kofanda. [ 11] Hérodote alobaki ete Ba-Budini ya ba-Scythes bazalaki na miso ya bule makasi mpe nsuki ya motane makasi[12] mpe Ba-Egyptiens ?? lokola ba-Colchiens?? lokola ba-melánchroes (μελάγχροες, "moto ya mpɛmbɛ") mpe nsuki ya motane. 13] Apesi mpe mbala mosusu nkombo ya liboso ya Greke ya bitúlúká oyo bizalaki kofanda na súdi ya Ejipte, oyo eyebani lokola ba Nubiens, oyo ezalaki Aithíopes (Αἰθίοπες, "elongi ya mɔ́tɔ").[ 14] Na nsima Xénophanes ya Colophon alobelaki ba Éthiopiens lokola baindo mpe ba Thraces lokola bazali na nsuki motane mpe miso ya bule. [ [Maloba na nse ya lokasa] Hippocrate alobaki ete ntango malili ezalaki makasi, "mposo na bango ekómaki motane".
Bakonzi ya mposo ya lelo
Liloba "mopaya" to "moto ya mpembe" ekɔtaki na minoko minene ya Mpoto na nsuka ya ekeke ya zomi na nsambo, ebimaki na bokangami ya baombo na ntango wana, na boyokani na mombongo ya baombo na Atlantique [1] mpe boombo ya bato ya mboka na bokonzi ya Espagne. [2] 19] Epesamaki mbala na mbala na makila, na bankɔkɔ, mpe na bilembo ya nzoto, mpe na nsuka ekómaki likambo ya bolukiluki ya siansi, oyo ememaki na ezaleli ya kokabola mposo ya bato na siansi, oyo na nsima etyamaki ntembe na bato ya siansi. Na kotalela mokomi ya makambo ya kala Irene Silverblatt, "Kokanisa ya mposo... esali ete biteni ya bato ekóma solo ya mposo". 19] Bruce David Baum, na kotanga mosala ya Ruth Frankenberg, alobi ete, "lisoló ya bokonzi ya kala ya bato ya mposo ekangami na lisoló ya lolenge bato ya Mpoto bamibengaki bango moko (mpe ntango mosusu bato mosusu) lokola basangani ya'mopanga ya mpembe' oyo aleki". 20] Alastair Bonnett alobi ete "boyebi ya mpɛmbɛ", ndenge ezali lelo oyo, ezali mosala ya Amerika, oyo ezali komonisa ndenge oyo Amerika ezali kolimbola mposo mpe lisoló ya bato.[21]
Na ekeke ya zomi na motoba mpe ya zomi na nsambo, "Bato ya Azia ya Ɛsti bazalaki kolimbolama lokola bato ya mpɛmbɛ, kasi te lokola bato ya langi ya mosaka". 23] Michael Keevak's history Becoming Yellow, amonisi ete bato ya Azia ya Ɛsti bazalaki na loposo ya mosaka mpo "mosoba ekómaki nkombo ya mposo", mpe ete kozongisama ya mpɛmbɛ na mosaka lokola ndimbola eyaki na nzela ya masolo ya siansi. [ 24]
Eteni ya bato oyo boyangeli ya bakolonitu esalaki
Na ekeke ya zomi na nsambo, na Amerika ya Sudi, na nse ya bokonzi ya Espagne, bazalaki kosalela lolenge ya mposo oyo ezalaki na biteni misato. 25] Irene Silverblatt atambwisaka "makanisi ya mposo" na Amerika ya Sudi kino na biteni ya bokoloni mpe bobongisami ya mboka: "Bato ya mpembe, ya moindo, mpe ya motane bazali ba versions ya mokuse, ya bokoloni, ya baombo, mpe ya bakoloni". 26] Na katikati ya ekeke ya zomi na nsambo, liloba español ("Espagnol") ezalaki kokokana na mikanda ya kokoma na blanco, to "moto ya mpɛmbɛ". 26] Na ba colonies ya Amerika ya Espagne, ba Africains, ba Indiens (ba Indiens), ba juifs, to ba ancêtres ya ba Morisques bazalaki ko longola bato na mibeko ya "pureur de sang" (limpieza de sangre) mpo na kozala na bokonzi na bokonzi na nse ya Royal Pragmatic ya 1501. [ 27 ] Mikakatano ya lolenge wana mizalaki mpe kosalelama na mampinga, na mangomba mosusu, na ba collèges mpe na ba universités, oyo ezalaki komema na banganga-nzambe mpe na bato ya mosala ya mposo ya mpembe. [ Baindo mpe baindo bazalaki kofuta mpako mpe bazalaki na ndingisa te ya komema minduki, mpe basi ya baindo mpe baindo bazalaki na ndingisa te ya kolata mayaka, soie, to bibende ya motuya na ebandeli ya colonial Mexique mpe Pérou. 27] Ba pardos (bato ya mposo ya moindo) mpe ba mulatto (bato ya Afrika mpe ya Mpoto) oyo bazalaki na bozwi mingi bazalaki koluka kokima bipekiseli wana na komimonisa lokola mindele. [ [ 27 ] [ 28 ] Mosala ya moke ya mokonzi ya kosomba lotomo ya ba mindele mpo na mbongo mingi ebendaki bato zomi na mitano liboso ete bopusi ya ba mindele esukisa yango. [ 27] Na mikili oyo Angleterre ezalaki koyangela na Amerika ya Nɔrdi mpe na Caraïbes, na ebandeli bazalaki kobenga bato ya Amerika ya Amerika to bato ya Afrika ete "Bokristo". Makomi ya liboso oyo elobeli bato ya mposo ya mpɛmbɛ to bato ya mpɛmbɛ na Oxford English Dictionary ebandaki na ekeke ya zomi na nsambo. 4] Monganga Winthrop Jordan alobi ete, "na kati ya bakoloni zomi na misato, maloba "bokristo", "bozwi", "Anglais", mpe "moto ya mpɛmbɛ" esalelamaki kozanga kokesenisa" na ekeke ya zomi na nsambo lokola maloba oyo ekokani na mosusu. 29] Na 1680, Morgan Godwyn "amonaki ete esengeli kolimbwela" batángi ya Lingelesi ete "na Barbados,'moto ya mpɛmbɛ' ezalaki 'nkombo ya bato ya Mpoto.'" 30] Bakomi mingi ya makambo ya kala balobeli mbongwana na ntina etali kosalela mindele mingi lokola lolenge ya mibeko elongo na makasi ya bipekiseli mpo na baindo ya bonsomi to ya bokristo. [ [31] Moto ya mayele na istware Theodore W alobi ete langi ya mpɛmbɛ ezalaki kaka liloba moko oyo bato mingi bayebaki na bakoloni ya Amerika koleka na Angleterre tii na bambula ya 1700. Allen. [ 30]
Ezaleli ya kokabola mposo
Boyekoli ya mikili ya Mpótó na ntina na mposo mpe eténi na bikeke ya zomi na mwambe mpe zomi na libwa ebimisaki oyo ebéngamaki na nsima racisme scientifique. Bato ya mayele ya Mpoto oyo bayebanaki mingi oyo bazalaki kokoma na ntina na bokeseni ya bato mpe ya biloko oyo ezali na mokili, bazalaki mpe kokoma ete bato ya mposo ya mpɛmbɛ to ya Azia ya wɛsti bazali na kati ya bato ya mposo mosusu mpe bazalaki koloba ete bato ya mpɛmbɛ baleki bato ya mpɛmbɛ na nzoto, na makanisi to na kitoko. Makanisi oyo mafundamaki na bato ya siansi ya ekeke ya 20. 32].
 Óyo ezalí ndámbo. Okokaka kosálisa mpé kobalusa.
|